Έρευνα:
Η γυναίκα μέσα από τη ματιά των ελληνικών media
«Γυναίκα δε γεννιέσαι, γίνεσαι»
Αυτό έγραψε η αρχιέρεια του φεμινισμού Σιμόν ντε Μποβουάρ στο διάσημο έργο της «Το Δεύτερο Φύλο». Η Γαλλίδα συγγραφέας ήταν αυτή που μίλησε για πρώτη φορά για το πώς έχει κατασκευαστεί κοινωνικά η ταυτότητα της γυναίκας. Ανέλυσε το πώς παρουσιάζεται, ως το τυπικό παράδειγμα του «άλλου», με χαρακτηριστικά και ιδιότητες που της προσδίδει η κοινωνία, ελέγχοντας το πλαίσιο, το «πρέπει», μέσα στο οποίο υπάρχει και δρα.
Ακόμα και σήμερα, εν έτει 2022, στα εγχώρια media, η γυναίκα παρουσιάζεται μέσα από καθιερωμένες στερεοτυπικές αντιλήψεις, που στηρίζονται εν πολλοίς στο πατριαρχικό δίπολο «γοργόνες και μάγκες».
Η γυναίκα υπάρχει, επιτελώντας στην κοινωνία το ρόλο της γοργόνας, της ωραίας παρουσίας, του «ωραίου φύλου», του «αδύναμου φύλου», κι ο άνδρας κουβαλάει την «ποιότητα» της μαγκιάς, του δυνατού, του έξυπνου. Η γυναίκα είναι συναισθηματικά εύθραυστη, ευάλωτη. Ο άνδρας ψύχραιμος και λογικός. Πολλές φορές, δε, τα γυναικεία πρόσωπα προσδιορίζονται από χαρακτηρισμούς, που αφορούν στην εξωτερική τους εμφάνιση κι από ιδιότητες που ανήκουν στο σύνολο των κοινωνικά κατασκευασμένων ρόλων, που προορίζονται για τις γυναίκες: μάνα, σύζυγος, νοικοκυρά.
Από το καλάθι, λοιπόν, που είναι πάντα «της νοικοκυράς», τον «άνδρα παλαιάς κοπής» και τη γυναίκα που «δεν έδινε δικαιώματα» (άραγε, ποια «δικαιώματα» που εκχωρεί κάποιος δικαιολογούν οποιασδήποτε μορφής κακοποίηση;) μέχρι το «έγκλημα πάθους», που συχνά περιγράφει λανθασμένα μια γυναικοκτονία, το Gazzetta τοποθετεί την «Ισότητα των Φύλων στην Πρώτη Σελίδα» και καταγράφει όσα ακούγονται τα τελευταία χρόνια στα εγχώρια MME (τηλεόραση, έντυπα & digital), παρουσιάζοντας τις κλισέ φράσεις και τα angles που δεν προάγουν την ισότητα, αλλά, αντιθέτως, τονίζουν την απόσταση που χωρίζει ακόμα τα δύο φύλα.
«Έφαγες ένα χαστουκάκι, και τι έγινε;»
Στην εποχή μας, η κακοποίηση των γυναικών έχει γίνει πια... φαινόμενο, με αποτέλεσμα να ενισχύεται ακόμα περισσότερο η ανισότητα των φύλων και να υποβαθμίζεται η θέση της γυναίκας. Η ζυγαριά, όσο κι αν κάποιοι το προσπαθούν, δεν είναι εύκολο να βρει μια αρμονική ισορροπία.
Οι μορφές της κακοποίησης είναι πολλές, όπως η σωματική κι η λεκτική, ο τραυματισμός, η επίθεση, η παραβίαση, ο βιασμός, οι άδικες πρακτικές, τα εγκλήματα και άλλα είδη επιθέσεων. Και δυστυχώς, η κακοποίηση των θυμάτων συνεχίζει να υφίσταται και μετά την τέλεση του όποιου γεγονότος, με όσα λέγονται ή γράφονται στον Τύπο.
Κι αυτό, διότι συνεχίζεται η... διαιώνιση διαφόρων (εκ)φράσεων, οι οποίες κάνουν ακόμα πιο ισχυρή την - λανθασμένη - πεποίθηση ότι η γυναίκα είναι το «ασθενές φύλο». Όπως, για παράδειγμα, όταν ακούγονται σε ένα μέσον, όπως η τηλεόραση, την οποία έχει ο κάθε Έλληνας στο σπίτι του, εκφράσεις όπως «ποια γυναίκα δεν έχει φάει ένα χαστούκι πάνω σε τσακωμό; Όποια δεν έχει φάει λέει ψέματα». Μαντέψτε· δεν λένε όλες ψέματα! Ή «δεν έχει γεννηθεί η γυναίκα που θα με κάνει κουμάντο», «είμαι ανατολίτης», «η γυναίκα στην Ελλάδα πρέπει να περιποιείται τον άντρα και τα παιδιά της», «η καλή νοικοκυρά είναι δούλα και κυρά».
Οι φράσεις αυτές, ακόμα και αν παρουσιάζονται με χιουμοριστική διάθεση, υποβαθμίζοντας το υφιστάμενο γεγονός, είναι που φυτεύουν τον σπόρο της κακοποίησης σε κάθε σπιτικό, με αποτέλεσμα αυτό το κακορίζικο δέντρο να μεγαλώνει και να βγάζει πολλά άσχημα παρακλάδια.
Άλλα παραδείγματα; Μια κοπέλα γυρνάει σπίτι της το βράδυ και ένας επιδειξίας την κυνηγάει μέχρι το κατώφλι της πόρτας της ή στη χειρότερη – απευκταία – περίπτωση, πέφτει θύμα ενός βιαστή. Ή έχει παρενοχληθεί από ένα συμφοιτητή της και την επόμενη ημέρα βλέπει το συμβάν να γελοιοποιείται από παρουσιαστές, με ατάκες τύπου «έσταζε το ταβάνι;», «τού έπεσε ο καφές του από πίσω και την πιτσίλισε», «ε, την πιτσίλισε, αλλά όχι ο καφές», «ε, ναι ρε παιδιά στην πλάτη, αφού ήταν από πίσω, πώς θα πάει μπροστά, θα κάνει γκελ;», «υπήρχε συναίσθημα ανάμεσα στους δύο;», αλλά και αναπαράσταση!
Η κοπέλα αυτή δεν καλείται να ξεπεράσει μόνο το δικό της σοκ, όσο και τη δημόσια διαπόμπευσή της, η οποία δεν έχει λόγο ύπαρξης. Δεν είναι λίγες οι φορές, άλλωστε, που έχουν ειπωθεί ανεκδιήγητες ατάκες περί ντυσίματος («φορούσε κοντό φόρεμα» ή «ήταν πάντα αυστηρή στο ντύσιμό της»), ώρας επιστροφής στο σπίτι («τι δουλειά είχε εκείνη την ώρα έξω», «γύρισε αργά»), επιλογών ή συμπεριφοράς («κάτι θα έκανε και θα προκάλεσε», «ήταν ελεύθερο πνεύμα»).
Σε μία τέτοια υπόθεση, είναι ανήκουστο πως, αντί να στοχοποιείται η αποτρόπαια πράξη αυτή καθαυτή και ο θύτης, η κοπέλα είναι αυτή που πρέπει να «αποδείξει» ότι δεν είναι... ελέφαντας, αλλά το θύμα, μα, πάνω από όλα, ένας άνθρωπος, ο οποίος έτυχε να ζήσει ένα φρικτό γεγονός στα χέρια ενός «αρρωστημένου» μυαλού και χρήζει σεβασμού.
Αντ' αυτού, στεκόμαστε στο αν ο θύτης είναι «ωραίο ή μορφωμένο παιδί», αν «μπορεί να έχει όποια θέλει», αν έχει οικονομική άνεση ή αν δεν είχε δώσει ποτέ δικαιώματα στη γειτονιά («ήταν καλό παιδί»). Λες και η ομορφιά, η εκπαίδευση ή το ότι δεν «φωνάζει» στους γείτονες τις αρρωστημένες του ορέξεις, είναι πρόδηλα κριτήρια για την κακοποιητική συμπεριφορά που έχει αναπτύξει κάποιος στα χρόνια της ζωής του.
Όσο για τις γυναικοκτονίες, που αποτελούν την ακραία μορφή έμφυλης και σεξιστικής βίας και τα τελευταία χρόνια η χώρα μας μετρά το ένα θύμα μετά το άλλο; Και πάλι η θέση της γυναίκας περνά από αμφισβήτηση, τουλάχιστον σε πρώιμο στάδιο, αφού «απείλησε τον σύζυγό της με διαζύγιο», «σηκώθηκε κι έφυγε από το σπίτι με τα παιδιά», «δούλευε», «βγήκε με τις φίλες της και γύρισε αργά», «ο άντρας της ζήλεψε».
Όλα αυτά κρύβουν μέσα τους μια «δικαιολογία» κι ένα ελαφρυντικό, ότι «η γυναίκα κάτι έκανε κι ο άντρας "φυσιολογικά" αντέδρασε», με αποκορύφωμα την φράση «έγκλημα πάθους», που στηρίζεται στο ότι ο άνδρας προχώρησε στην αποτρόπαια πράξη του, επειδή «αγαπούσε». Κάτι που φυσικά δεν υφίσταται, αφού η αγάπη, το όμορφο αυτό συναίσθημα, δεν είναι ικανό να οπλίσει το χέρι ενός ανθρώπου, όπως είναι ο θυμός και η κτητικότητα.
Η χρησιμοποίηση τέτοιων λέξεων στην ειδησεογραφία (έντυπη, τηλεοπτική & digital), ενισχύει τα έμφυλα στερεότυπα και ουδόλως τα αμφισβητεί. Αντιθέτως, συμβάλλουν στην καλλιέργεια της κακοποίησης στην κοινωνία και στη συντήρησή της, καθώς παρουσιάζεται ένα κατακριτέο γεγονός ως «φυσιολογικό», την στιγμή που στην πραγματικότητα μόνο αυτό δεν είναι.
Αξίζει να σημειωθεί πως, σύμφωνα με την έκθεση του Παγκόσμιου Παρατηρητηρίου για τα ΜΜΕ του 2015, μόνο το 4% των ιστοριών που παρουσιάζονται από τα ΜΜΕ αμφισβητεί τα στερεότυπα του φύλου.
Πρώτα «μάνα» και μετά όλα τα άλλα
Ο τρόπος που συγκροτούνται τα έμφυλα στερεότυπα, που συντηρούνται οι διαχωρισμοί κι η ανισότητα δεν είναι πάντα εξόφθαλμος. Υπάρχουν κάποιες περιπτώσεις εύκολα αναγνωρίσιμες από μεγάλο μέρος της κοινωνίας πια, αλλά, παράλληλα, υπάρχουν πολλές ακόμα, που είναι τόσο βαθιά ριζωμένες, που συχνά δεν γίνονται αντιληπτές.
Μια γυναίκα εξακολουθεί να (επι)κρίνεται όχι μόνο για την εμφάνιση, την προσωπικότητα και την σεξουαλικότητά της, αλλά και για το αν θα γίνει μητέρα, για το τί μητέρα είναι, για την ηλικία, για τον/την σύντροφό της. Δεκάδες παραδείγματα του τρόπου που σκέφτεται κι ενεργεί μεγάλο μέρος της κοινωνίας, αυτοματοποιημένα πια, δομούν ένα καταπιεστικό σύστημα που αφήνει ελάχιστο – έως καθόλου σε ορισμένες περιπτώσεις – πεδίο ελεύθερης βούλησης για τις γυναίκες.
Η μητρότητα στην ελληνική κοινωνία έχει αξία ιερή. Στην ουσία, βέβαια, πρόκειται για έναν κατασκευασμένο κοινωνικά ρόλο που αφορά κάθε γυναίκα. Ένα «πρέπει» που οφείλει να υπηρετήσει. Πρόσφατα, δήλωση γνωστής ηθοποιού, καλεσμένη σε εκπομπή, έθιξε, τρόπον τινά, τα «ιερά και όσια» πολλών ανθρώπων, που θεωρούν ακόμα και σήμερα αποστολή κάθε γυναίκας, σχεδόν υποχρέωση της, να γίνει μητέρα.
«Δεν έγινα μάνα, γιατί θα γινόμουν σκλάβα του παιδιού μου», τόλμησε να πει χαρακτηριστικά.
Η κυρία αυτή, αφενός ερωτήθηκε να σχολιάσει το γεγονός ότι δεν έχει γίνει μητέρα, κι αφετέρου κλήθηκε να δικαιολογήσει (;) την απόφασή της να μην κάνει παιδιά. Μάλιστα, ενώ με την απάντησή της εξέφρασε απλώς την άποψή της, το πώς η ίδια θα βίωνε τη μητρότητα, στοχοποιήθηκε. Οι όποιες αντιδράσεις πηγάζουν από την παγιωμένη αντίληψη ότι οι γυναίκες έχουν «υποχρέωση» να γίνουν μαμάδες. Το πρόβλημα, βέβαια, εδώ έγκειται στον συνεντευξιαστή. Στην ερώτηση. Που άπαξ και τεθεί, αυτόματα καταστρατηγεί το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση και την επιλογή και βάζει την συνεντευξιαζόμενη σε μια θέση άμυνας και σε προσπάθεια απολογίας για κάτι που αφορά μονάχα την ίδια.
Πολλές φορές γυναίκες ερωτούνται για τη μητρότητα και τα «βιολογικά τους ρολόγια» και ύστερα δέχονται κριτική, αφού η απόφασή τους να μην αποκτήσουν παιδιά αντιμετωπίζεται ως «βλασφημία». Ωστόσο, η μητρότητα είναι ξεκάθαρα ατομική επιλογή. Κάθε θηλυκότητα και κάθε άτομο είναι ελεύθερη/ο να επιλέξει το αν και πότε θα φέρει στον κόσμο ή θα υιοθετήσει ένα παιδί. Δεν είναι ένα χρέος προς την κοινωνία, που πρέπει να ξεπληρώσει. Δεν χρειάζεται να απολογηθεί ενώπιον του κοινωνικού συνόλου, αν αποφασίσει να μη το πράξει.
Οι ερωτήσεις περί γονεϊκότητας τίθενται κατά κύριο λόγο προς γυναίκες και σπανιότατα προς άνδρες. Μια γυναίκα θεωρείται συχνά «ατελές ον», ανεξαρτήτως των δικών της επιθυμιών και του πεδίου δράσης της, αν δεν έχει γίνει μητέρα. Ένας άνδρας, βέβαια, στην σπάνια περίπτωση που ερωτηθεί, μπορεί να απαντήσει κοφτά και με χιούμορ και ουδένας θα ασχοληθεί περαιτέρω.
Την καλύτερη - αυτονόητη - απάντηση, βέβαια, σε τέτοιου είδους ερωτήσεις την έδωσε μια άλλη ηθοποιός, όταν ρωτήθηκε για το γεγονός αν νιώθει τύψεις, που άφησε το παιδί της σπίτι και βγήκε.
«Τι θα πει μανούλα; Η μανούλα έβαλε το παιδί της για ύπνο και έφυγε. Έχετε ρωτήσει κάποιον άντρα αν έχει τύψεις που βγαίνει ή μόνο τις μανούλες; Για ξανασκεφτείτε το πριν ρωτήσετε μια μανούλα, να ρωτήσετε και έναν μπαμπάκα.
Οι τύψεις δεν είναι ίδιον των γυναικών, ούτε των μητέρων. Τύψεις είναι όταν δεν φέρεσαι καλά, όταν φέρεσαι καλά στο παιδί σου δεν σημαίνει πως δεν πρέπει να κάνει τίποτα άλλο για να πουν οι άλλοι ”Ααα, είναι μια καλή μαμά”. Είμαι καλή μαμά έτσι κι αλλιώς».
Η τεκνοποίηση είναι μια ατομική επιλογή που πρέπει να γίνεται σεβαστή, χωρίς κοινωνικές νουθεσίες και στερεότυπα. Χωρίς ερωτήσεις και απολογητικό πλαίσιο.
Τους τελευταίους μήνες, στους πηχυαίους τίτλους των ειδήσεων συνεχίζει να βρίσκεται ένα στυγερό έγκλημα, μια παιδοκτονία. Οι αντιδράσεις της κοινής γνώμης, όσοι ενήργησαν με νοοτροπία όχλου, αλλά και ο τρόπος που προσεγγίστηκε το έγκλημα από πολλά media, αποκαλύπτει την έμφυλη προέκτασή του.
Ο φόνος παιδιών από το χέρι της ίδιας της μητέρας τους, δίνει μια γερή γροθιά στο στομάχι. Ο κοινός νους δυσκολεύεται, σχεδόν αδυνατεί, να εξηγήσει ένα τέτοιο στυγερό έγκλημα. Βασικός άξονας της αδυναμίας κατανόησης του εγκλήματος είναι το «η μάνα φόνισσα», το «αυτή η μάνα είναι τέρας».
Ο κόσμος σοκάρεται και προσωποποιεί το κακό στη γυναίκα που – φέρεται να – σκότωσε το παιδί της. Σοκάρεται και από την πράξη που έχει τελεστεί αυτή καθαυτή, αλλά και από το γεγονός ότι φερόμενη δράστιδα είναι μία μάνα. Ο ρόλος της μητέρας είναι σχεδόν ταυτισμένος με έννοιες, όπως η αυτοθυσία, ο αλτρουισμός, η θυσία, το «θα πέθαινα και θα σκότωνα για τα παιδιά μου».
Η μητέρα είναι εγγεγραμμένη στο συλλογικό ασυνείδητο ως φιγούρα που υπάρχει μόνο υπηρετώντας αυτόν τον ρόλο. Της μητρότητας. Δεν έχει αξία η ζωή της μακριά από αυτόν τον ρόλο. Ως εκ τούτου μια «μάνα φόνισσα» σοκάρει πολύ περισσότερο.
Την ίδια στιγμή ο πατέρας πολλές φορές βρίσκεται στο απυρόβλητο. Δεν απασχολεί τα ρεπορτάζ και τα ανεπίσημα «κατηγορητήρια», δεν εμπλέκεται στην σεναριολογία. Η μητέρα είναι αυτή που βρίσκεται στην – διαδικτυακή και μιντιακή – πυρά.
Αυτή την έμφυλη προέκταση ενός αδιαπραγμάτευτα στυγερού εγκλήματος τη βλέπουμε εδώ και μήνες στις οθόνες μας. Ο πατέρας για 24ωρα δεν απασχόλησε τις έρευνες και τα ρεπορτάζ, ούτε καν σαν παρουσία. Σαν να μην είχε κάποιο ρόλο ή ευθύνη για όσα λάμβαναν χώρα στην οικογένειά του. Αντιθέτως, φροντίσαμε να μάθουμε για την επαγγελματική ιδιότητά του.
Τι άλλο ακούμε/διαβάζουμε καθημερινά
Φυσικά, υπάρχει πληθώρα (εκ)φράσεων που ακούγονται καθημερινά γύρω μας ή τις διαβάζουμε σε ιστοσελίδες κι εφημερίδες και τις βλέπουμε να περνούν στην οθόνη της τηλεόρασης.
Ας πάρουμε για παράδειγμα τα αθλητικά. Σε περίπτωση νίκης ή πρόκρισης μιας ομάδας, μετά από έναν κρίσιμο αγώνα, συχνά γράφονται φράσεις, όπως «μάγκικη πρόκριση», «παλικαρίσια/παντελονάτη νίκη». Και δεν τις βλέπουμε γραμμένες μόνο σε περιπτώσεις ανδρικών ομάδων, αλλά και γυναικείων. Λες και προαπαιτούμενο για να περιγραφεί μια επιτυχία/διάκριση είναι η χρησιμοποίηση επιθέτων που είναι συνδεδεμένα με το αρσενικό γένος και τα «προσόντα» του.
Άλλες φράσεις οι οποίες αναφέρονται κατεξοχήν στη γυναίκα και ουχί στον άντρα είναι: «εργαζόμενη μητέρα», «γυναίκα για σπίτι», «γυναίκα οδηγός»... Από την άλλη, μέσα από ατάκες τύπου «φέρσου σαν άντρας», «έτσι είναι οι αληθινοί άντρες», «κλαίνε τα αγόρια;», «κάνεις σαν γυναικούλα» ή «ο άντρας φέρνει τα λεφτά στο σπίτι», προβάλλονται τα πεπαλαιωμένα στερεότυπα που θέλουν τον άντρα δυνατό και στιβαρό, τον οποίο η γυναίκα έχει ανάγκη για την «προστασία» της, ενώ δεν τού επιτρέπεται να εκδηλώσει τα συναισθήματά του και όσα νιώθει μέσα του, γιατί αυτό θα είναι «σημάδι αδυναμίας». Με αυτές τις αντιλήψεις μεγαλώνουν συνήθως τα παιδιά, και ειδικά τα αγόρια, τα οποία, από μικρά, μέσα από τέτοιες φράσεις μαθαίνουν να δείχνουν μόνο την επιβλητικότητά τους και όχι τα (συν)αισθήματά τους.
Βέβαια, δεν λείπουν και απείρου κάλλους στιγμές στην ελληνική τηλεόραση, κατά τις οποίες ο άντρας θεωρεί τον εαυτό του φτασμένο - άρα κανείς δεν μπορεί να του πει τίποτα (;) - ή «γνήσιο αρσενικό», με αποτέλεσμα να μιλάει στην γυναίκα που έχει απέναντί του με υποκοριστικά τύπου «κουκλίτσα μου», «αγαπούλα μου» και άλλα... χαριτωμένα, για να δείξει ότι έχει το «πάνω χέρι», υποτιμώντας έμμεσα την ίδια στιγμή τη συνομιλήτριά του και την δουλειά της, μπροστά στα μάτια εκατοντάδων χιλιάδων τηλεθεατών.
Επιπλέον, μιας και τους τελευταίους μήνες μονοπωλούν το ενδιαφέρον οι εξελίξεις στην Ουκρανία, μετά την εισβολή της Ρωσίας, αρκετές είναι οι φορές που ακούγεται η λέξη «γυναικόπαιδα», όρος που χρησιμοποιείται για τον άμαχο πληθυσμό. Ωστόσο, εκτός από το ότι στον άμαχο πληθυσμό συγκαταλέγονται και άντρες, πολλές είναι οι γυναίκες που εργάζονται στο στρατό και έχουν πάρει θέση μάχης, όπως έχει αποδειχθεί από φωτογραφικά ντοκουμέντα που κυκλοφορούν. Ωστόσο, ακόμα κι εκεί, θα βρεθεί το μέσον που θα σχολιάσει τη γυναίκα στρατιώτη ως την «εντυπωσιακή/καλλονή γυναίκα που πήρε το όπλο στο χέρι» για να πολεμήσει.
2022, κι όμως ζούμε ακόμα στην εποχή των «ιπποτών»
Την στιγμή, λοιπόν, που οι γυναίκες παρουσιάζονται στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης με χαρακτηριστικά που αφορούν την εξωτερική τους εμφάνιση και προσδιορίζονται με βάση ιδιότητες που σχετίζονται με στερεοτυπικούς ρόλους όπως «μητέρα», «σύζυγος», «όμορφη» και «σέξι», οι άνδρες, κατά συντριπτική πλειοψηφία, αναφέρονται με το όνομα και το επίθετό τους, συνοδευόμενα από την επαγγελματική τους ιδιότητα.
Αν, δε, γίνει χρήση επιθετικών χαρακτηρισμών, τότε αυτά θα υμνούν την ανδρεία, το θάρρος, τη δύναμη και την οξυδέρκειά τους. Πολλές φορές, μάλιστα, γεγονότα και καταστάσεις που προϋποθέτουν θάρρος και τόλμη χαρακτηρίζονται ως «αντρικά» ή «παντελονάτα», όπως προαναφέρθηκε, ταυτίζοντας έτσι τον άνδρα με αυτές τις «ποιότητες».
Οι άνδρες σπάνια καλούνται να απαντήσουν σε πιο προσωπικές ερωτήσεις, δέχονται από ελάχιστη έως μηδενική κριτική, αν αυτοπροσδιοριστούν ως «αρσενικά παλαιάς κοπής» ή «παραδοσιακοί», ακόμα κι αν σε αυτές τις φράσεις λανθάνει όλη η ανισότητα των δύο φύλων. Τουναντίον, παρουσιάζονται ως κυρίαρχοι, πάντοτε «αυτόφωτοι», με υποβαθμισμένο ρόλο στην οικογένεια και τις οικιακές δουλειές.
«Όταν μπορώ να βοηθήσω σε κάποια πράγματα, ναι. Δεν σκουπίζω και δεν σφουγγαρίζω. Να βοηθήσω λίγο όταν μαγειρεύει, να κάνω εξωτερικές δουλειές ή να κάνω αντρικές δουλειές στο σπίτι, αυτές τις κάνω και μάλιστα πολύ καλά. Δεν έχω σφουγγαρίσει και δεν έχω σιδερώσει ποτέ, ούτε ρούχα έχω απλώσει ούτε καν το έχω σκεφτεί αυτό», έχει δηλώσει παλαιότερα γνωστός τραγουδιστής.
Παρόμοιες δηλώσεις γίνονται κατά κόρον, χωρίς να λογοκρίνεται ο άνδρας για τις επιλογές του και χωρίς κανείς να του υπενθυμίζει τον ουσιαστικό του ρόλο στην κοινωνία και την οικογένεια.
Ισότητα... αγνοείται στην Ελλάδα
Εν κατακλείδι, μπορεί τα τελευταία χρόνια να εμφανίζονται όλο και περισσότεροι προασπιστές της ισότητας στη χώρα μας, ωστόσο έχει πολλή δουλειά ακόμα να γίνει. Κι η δουλειά αυτή οφείλει να ξεκινήσει από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, τα οποία «μπαίνουν» με κάθε πιθανό κι απίθανο τρόπο στο σπίτι του καθενός.
Ειδικά, αν σκεφτεί κανείς πόσο αποκαρδιωτικό είναι το γεγονός πως η Ελλάδα βρίσκεται στην τελευταία θέση, όσον αφορά την ισότητα των φύλων στην Ευρωπαϊκή Ένωση, σύμφωνα με τον Δείκτη Ισότητας Φύλων 2021. Συγκεκριμένα, η Ελλάδα παραμένει στάσιμη από το 2010 - εδώ και 12 χρόνια δηλαδή! - καθώς, στην έκθεση που δημοσιεύθηκε από το EIGE (Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων) τον προηγούμενο Οκτώβριο (και βασίζεται σε στοιχεία του 2019), η χώρα μας βαθμολογήθηκε με 52.5 στα 100 - η Ε.Ε. είχε 68 στα 100.
Αξιοσημείωτο είναι, επίσης, το γεγονός πως η Ελλάδα είναι 3η στη λίστα με ποσοστά γυναικών που υποφέρουν από ψυχικές διαταραχές, μετά την Ισπανία και την Πορτογαλία - κάτι που δείχνει τις επιπτώσεις της κακοποίησης (ψυχολογικής και σωματικής), αλλά και της ανισότητας που υφίσταται στην κοινωνία μας.
Το χάσμα ανδρών - γυναικών στην απασχόληση μειώθηκε μεν, αλλά αυτό οφείλεται κυρίως στη μεγάλη μείωση της απασχόλησης των ανδρών στην Ελλάδα το διάστημα 2010-2019. Οι μεγαλύτερες ανισότητες εντοπίζονται στο κομμάτι της εξουσίας (26η θέση) και στη λήψη οικονομικών αποφάσεων. Όσον αφορά τον οικονομικό τομέα, δηλαδή τις απολαβές, η Ελλάδα εμφανίζει τις μεγαλύτερες έμφυλες ανισότητες, από ότι δέκα χρόνια πριν.
Επιπλέον, το Georgetown Institute for Women, Peace and Security (GIWPS) και το Peace Research Institute του Όσλο (PRIO) δημοσίευσαν τον Δείκτη «Γυναίκες, Ειρήνη και Ασφάλεια» (Women, Peace, and Security Index), στον οποίο η χώρα μας κατέλαβε την 45η θέση (μεταξύ 170 χωρών που συμμετέχουν στην έρευνα) και την τελευταία στο γκρουπ ανεπτυγμένων χωρών.
Αν μη τι άλλο, μπορεί να σημειώνονται - μικρά - βήματα προόδου το τελευταίο διάστημα, αλλά οι παραπάνω δείκτες «χτυπούν» καμπανάκι για ριζική αλλαγή στην προσέγγιση πολλών θεμάτων που προάγουν την έμφυλη ανισότητα.
Βήματα προς την ισότητα
Κατά κανόνα, όλα έχουν να κάνουν με τον τρόπο που αντιμετωπίζουμε ένα πρόβλημα/ζήτημα και την αναζήτηση λύσεών του. Καταρχάς, πρέπει να το κατανοήσουμε και να αναγνωρίσουμε την ύπαρξή του, χωρίς να υποτιμούμε/υποβαθμίζουμε καταστάσεις.
Από εκεί και πέρα, πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη σημασία στην διαπαιδαγώγηση/εκπαίδευση (αφού οι βάσεις για πολλές αξίες στη ζωή μπαίνουν από την παιδική ηλικία), στην αναζήτηση συμμάχων, αλλά και στην αντιστροφή των στερεοτύπων.
Ειδικά το τελευταίο κάνει με μεγάλη επιτυχία η διαδικτυακή σελίδα "ManWhoHasItAll", η οποία παρουσιάζει τους άνδρες, όπως ακριβώς παρουσιάζονται οι γυναίκες μέσα από τα media και την κοινωνία και θίγει με σαρκαστικό τρόπο την ύπαρξη έμφυλων στερεοτύπων.
Ένας τρόπος αντιμετώπισης ακόμα είναι η χρησιμοποίηση λέξεων που προσδιορίζουν το κοινωνικό φύλο των ανθρώπων που τους/τις κατέχουν. Ας πάρουμε για παράδειγμα τα επαγγέλματα/αξιώματα, πολλά από τα οποία υπάρχουν και στο θηλυκό γένος, αλλά αυτά... αγνοούνται. Βουλευτές και βουλεύτριες, συντάκτες και συντάκτριες, εργαζόμενες και εργαζόμενοι, πρέσβειρα και πρέσβης. Η μη χρήση του θηλυκού γένους καθιστά τις γυναίκες αόρατες και διαιωνίζει αποκλεισμούς έστω και σε συμβολικό επίπεδο, οι οποίοι πλέον δεν υφίστανται σε επίπεδο κοινωνικής πραγματικότητας.
Επιπλέον, η παρουσίαση του άνδρα και της γυναίκας με δημόσια δράση, πρέπει να γίνεται χωρίς στερεότυπα, αναφέροντας το ονοματεπώνυμό τους, το επάγγελμα και την ιδιότητά τους, καθώς είναι σημαντικό το κοινό να έχει πλήρη γνώση. Αν μη τι άλλο, η μη αναφορά του επωνύμου, της ιδιότητας και του επαγγέλματος των γυναικών, όπως είπαμε παραπάνω, συνιστά έμφυλη διάκριση, όταν αντίθετα αυτό δεν συμβαίνει στις περιπτώσεις παρουσίασης των ανδρών.
Επιπρόσθετα, μπορούν λέξεις/φράσεις να αντικατασταθούν με άλλες, προς αποφυγή αναπαραγωγής έμφυλων στερεοτύπων.
Παραδείγματος χάριν:
- Γιορτή της Γυναίκας > Παγκόσμια Ημέρα των Δικαιωμάτων των Γυναικών
- Γυναικεία επιχειρηματικότητα > Δημιουργία επιχειρήσεων από γυναίκες, Γυναίκες επιχειρηματίες
- Υιοθεσία > Τεκνοθεσία
- Επανδρωμένες υπηρεσίες > Στελεχωμένες υπηρεσίες
- Ανδραγάθημα > Γενναία Πράξη
- Άνανδρη πράξη > Πράξη δειλίας
- Πατροπαράδοτες συνταγές > Παραδοσιακές συνταγές
Ένα ακόμα μέτρο είναι η εξισορρόπηση στον αριθμό γυναικών/ανδρών που προβάλλονται σε εικονες/βίντεο/εκπομπές, αλλά και η προώθηση της έμφυλης ισότητας σε κάθε εργασιακό χώρο.
Επιπλέον αξιοσημείωτα στοιχεία
Το 2018, το Κέντρο Ερευνών Για Θέματα Ισότητας δημοσίευσε τον Οδηγό προς τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας για την εξάλειψη του σεξισμού και των έμφυλων διακρίσεων, ο οποίος συμπεριλάμβανε αξιοσημείωτα στοιχεία από το Παγκόσμιο Παρατηρητήριο για τα ΜΜΕ και από το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων. Μερικά από αυτά:
- Οι γυναίκες αποτελούν μόνο το 24% των ατόμων που παρουσιάζονται στα παραδοσιακά ΜΜΕ και το 26% των ατόμων που παρουσιάζονται στα ψηφιακά.
- Οι γυναίκες αποτελούν μόλις το 25% των ατόμων που εμφανίζονται στις πολιτικές ειδήσεις των εφημερίδων, του ραδιοφώνου και της τηλεόρασης.
- Το ποσοστό ιστοριών που επικεντρώνονται σε γυναίκες διατηρείται σταθερά, από το 2000, στο 10%.
- Ως προς τα επαγγέλματα/ ιδιότητες των ατόμων που εμφανίζονται στις ειδήσεις, γυναίκες αποτελούν το 18% στην κατηγορία «κυβέρνηση - πολιτικός - υπουργός» και το 67% στην κατηγορία «νοικοκυρά - γονέας».
- Στις ειδήσεις σε εφημερίδες, ραδιόφωνο και τηλεόραση, οι γυναίκες αποτελούν το 18% των σχολιαστών/τριών, το 23% των ομιλητών/τριών και το 28% των αυτόπτων μαρτύρων.
- Σε θέσεις ευθύνης στα ΜΜΕ το 2012, οι γυναίκες αποτελούσαν το 16% των διευθυνόντων/ουσών συμβούλων και το 25% των μελών σε Δ.Σ.
- Στα συνδικαλιστικά όργανα των δημοσιογράφων το 2012, το 42.1% των μελών ήταν γυναίκες και το ποσοστό συμμετοχής τους στα όργανα διοίκησης των συνδικάτων ήταν της τάξης του 36.2%.
- Η εκπροσώπηση των γυναικών στους ιδιωτικούς και στους δημόσιους οργανισμούς ΜΜΕ διαφέρει: το 2012, το ποσοστό γυναικών που κατείχαν διευθυντικές θέσεις στα κρατικά Μέσα ήταν στο 35%, ενώ στα ιδιωτικά ήταν 29%.
- Το 2011 το ποσοστό γυναικών που αποφοίτησαν από σχολές δημοσιογραφίας κι ενημέρωσης ήταν στο 68%.
- Στην Ελλάδα, οι γυναίκες αποτελούν το 33% των μελών Δ.Σ. των ρυθμιστικών Αρχών για τα ΜΜΕ.
Επίσης, έρευνα που έκανε το ΚΕΘΙ το ίδιο έτος, μέσω της οποίας εξέτασε τον τρόπο παρουσίασης των γυναικών στα πιο δημοφιλή έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα, με έμφαση στους τομείς της πολιτικής και της κοινωνίας, βγήκαν τα εξής αποτελέσματα, που καταδεικνύουν τη στερεοτυπική και σεξιστική απεικόνιση των γυναικών από τα ΜΜΕ:
- Το 31.5% των άρθρων αναπαράγει έμφυλα στερεότυπα και μόλις το 12.7% τα αμφισβητεί. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα περισσότερα άρθρα που αναπαράγουν έμφυλα στερεότυπα έχουν συνταχθεί από γυναίκες (59.9%). Ωστόσο, είναι επίσης περισσότερες σε σχέση με τους άνδρες, οι γυναίκες δημοσιογράφοι που αναδεικνύουν τα θέματα φύλου (58.2%).
- Το 27% των άρθρων, ενώ θα μπορούσε βάσει του θέματός του να αναδείξει την έμφυλη διάστασή του, δεν το έκανε. Μάλιστα, από τα άρθρα που παρουσιάζουν περιστατικά βίας λόγω φύλου (13.5%), περισσότερα από τα μισά (52.9%) δεν παρουσιάζουν την έμφυλη διάστασή τους.
- Το 49.3% των άρθρων της έρευνας αναφέρει ή δίνει έμφαση σε προσωπικές πληροφορίες των γυναικών που παρουσιάζει. Στο 20.9% αυτών των άρθρων οι προσωπικές πληροφορίες είναι άσχετες με το θέμα που παρουσιάζεται.
- Μόλις στο 9.5% των άρθρων που αναλύθηκαν, παρουσιάζονται γυναίκες ως ειδικές ή σχολιάστριες επί του θέματος. Μάλιστα, όταν πρόκειται για εφημερίδες, το ποσοστό αυτό μειώνεται στο 3.7%.
- Μόνο το 8.5% των άρθρων αναφέρονται σε θέματα ισότητας των φύλων.
- Τα άρθρα που παρουσιάζουν γυναίκες πολιτικούς δίνουν έμφαση σε ψυχολογικά ή συμπεριφορικά χαρακτηριστικά τους (27.7%), σε προσωπικές πληροφορίες που δεν έχουν άμεση σχέση με το κεντρικό θέμα (23%), στην ηλικία τους (10.3%) και σε άνδρα/ες συγγενή/είς τους (9.5%).
- Οι γυναίκες πολιτικοί προβάλλονται περισσότερο από τα ΜΜΕ μετεκλογικά (69.1%) σε σχέση με τις προεκλογικές περιόδους (47.5%). Ωστόσο, σε ποσοστό 24.9% των άρθρων μετεκλογικής περιόδου, αφού δηλαδή οι γυναίκες έχουν καταλάβει κάποια πολιτική θέση, οι νοητικές και επαγγελματικές ικανότητές τους παρουσιάζονται με υποτιμητικό τρόπο.
- Το 18.9% των άρθρων που αναλύθηκαν δεν κάνει καμία αναφορά στις πολιτικές θέσεις ή τις επαγγελματικές δεξιότητες των γυναικών πολιτικών και το 16.3% δεν προσδιορίζει τις γυναίκες πολιτικούς με τον επαγγελματικό τους τίτλο. Μάλιστα, στο 17% των άρθρων οι γυναίκες πολιτικοί προσφωνούνται με το μικρό τους όνομα.
- Στο 21.3% των άρθρων υποτιμούνται με κάποιο τρόπο οι νοητικές ή οι επαγγελματικές δεξιότητες των γυναικών πολιτικών.
- Σε αντίθεση με τις γυναίκες πολιτικούς, οι γυναίκες συγγενείς ή σύντροφοι πολιτικών, έχουν υψηλότερη παρουσία κατά την προεκλογική περίοδο (20%), γεγονός που επιβεβαιώνει ότι οι γυναίκες ή σύντροφοι των ανδρών πολιτικών χρησιμοποιούνται κατά τις προεκλογικές τους εκστρατείες, προκειμένου να ενισχύσουν ή να αποδομήσουν το πολιτικό τους προφίλ, καθώς η παρουσίαση της συζύγου και της οικογένειας (οικογενειακά πρότυπα) συμβάλει σημαντικά στη διαμεσολάβηση της δημόσιας εικόνας τους. Κατά την ουδέτερη πολιτικά και τη μετεκλογική περίοδο, τα άρθρα που αναφέρονται σε συγγενείς ή συντρόφους πολιτικών δεν ξεπερνούν το 11.3%.
- Το 43.6% των άρθρων αναφέρεται στη μητρότητα και το 83.2% στον ρόλο της συζύγου-νοικοκυράς των γυναικών συγγενών/συντρόφων πολιτικών.
- Το 36.4% των άρθρων αναφέρεται στην εμφάνιση των συγγενών/συντρόφων πολιτικών, το 20.9% στις καταναλωτικές συνήθειες και το 26.8% στην ηλικία τους.
- Το 50.5% αναφέρεται στα ψυχολογικά ή συμπεριφορικά χαρακτηριστικά των γυναικών συγγενών/συντρόφων πολιτικών, ενώ το 67.3% των άρθρων δεν κάνει καμία αναφορά στις πολιτικές τους θέσεις ή τις επαγγελματικές δεξιότητές τους.
- Μόνο το 20% των άρθρων προσδιορίζει τις γυναίκες/συντρόφους των πολιτικών με βάση το επάγγελμα ή την ιδιότητά τους. Αντίθετα, στο μεγαλύτερο ποσοστό (76.8%) αυτές προσδιορίζονται σύμφωνα με την οικογενειακή τους κατάσταση.
- Στο 33.6% των άρθρων οι γυναίκες συγγενείς ή σύντροφοι πολιτικών προσφωνούνται με το μικρό τους όνομα.
- Ακόμα και στα άρθρα που παρουσιάζονται γυναίκες που έχουν καταξιωθεί σε κάποιον τομέα, στο 25% δίνεται έμφαση στη μητρότητα και στο 20.5% στον ρόλο τους ως σύζυγοι-νοικοκυρές.
- Επίσης, στο 23.7% των άρθρων που προβάλλουν γυναίκες που έχουν καταξιωθεί σε κάποιο πεδίο, αυτές προσφωνούνται με το μικρό τους όνομα, ενώ στο 29.5% των άρθρων γίνεται αναφορά σε κάποιον άνδρα συγγενή τους.
- Η ηλικία των καταξιωμένων γυναικών σε κάποιο πεδίο αναφέρεται σε περισσότερα άρθρα (42.3%) σε σχέση με το μορφωτικό τους επίπεδο ή τις σπουδές τους (36.5%).
- Τέλος, το 68.4% των άρθρων που αναλύθηκαν και παρουσιάζουν γυναίκες που έχουν καταξιωθεί σε κάποιον τομέα, αναφέρει πληροφορίες από την προσωπική τους ζωή και μάλιστα σε ποσοστό 20.7% οι πληροφορίες αυτές είναι τελείως άσχετες με το κεντρικό θέμα των άρθρων.
Το δικαίωμα του ανθρώπου και του πολίτη να πληροφορεί και να πληροφορείται ελεύθερα είναι αναφαίρετο. Η πληροφόρηση είναι κοινωνικό αγαθό και όχι εμπόρευμα ή μέσο προπαγάνδας. Ο/Η δημοσιογράφος δικαιούται και οφείλει (...) να μεταδίδει την πληροφορία και την είδηση ανεπηρέαστα από τις προσωπικές πολιτικές, κοινωνικές, θρησκευτικές, φυλετικές και πολιτισμικές απόψεις ή πεποιθήσεις του/της. (Άρθρο 1)
Η δημοσιογραφία, ως επάγγελμα, αλλά και κοινωνικό λειτούργημα, συνεπάγεται δικαιώματα, καθήκοντα και υποχρεώσεις. Ο/Η δημοσιογράφος δικαιούται και οφείλει να αντιμετωπίζει ισότιμα τους πολίτες, χωρίς διακρίσεις εθνικής καταγωγής, φύλου, φυλής, θρησκείας, πολιτικών φρονημάτων, οικονομικής κατάστασης και κοινωνικής θέσης. (Άρθρο 2) (...)
Ο/Η δημοσιογράφος δικαιούται και οφείλει (...) να μην ασκεί και να μη δέχεται οποιαδήποτε μορφή διακρίσεων, πουσχετίζονται με το φύλο ή την επαγγελματική ηλικία των συναδέλφων του/της. (Άρθρο 4)
Κώδικας Επαγγελματικής Ηθικής και Κοινωνικής Ευθύνης των δημοσιογράφων - μελών των Ενώσεων Συντακτών
Ιούλιος, 1998
Οι απόψεις που εκφράζονται στο παρόν αποτελούν προσωπικές απόψεις του συντάκτη / της συντάκτριας και δεν απηχούν απαραίτητα τις απόψεις του Χρηματοδοτικού Μηχανισμού του ΕΟΧ ή του Διαχειριστή Επιχορήγησης του Προγράμματος Active citizens fund στην Ελλάδα (Ίδρυμα Μποδοσάκη σε συνεργασία με το SolidarityNow).
Το Έργο «Η Ισότητα των Φύλων στην Πρώτη Σελίδα» υλοποιείται στο πλαίσιο του προγράμματος Active citizens fund, με φορέα υλοποίησης την Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και εταίρο τη Liquid Media.
Το πρόγραμμα Active citizens fund, ύψους €13,5 εκ., χρηματοδοτείται από την Ισλανδία, το Λιχτενστάιν και τη Νορβηγία και είναι μέρος του χρηματοδοτικού μηχανισμού του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου (ΕΟΧ) περιόδου 2014 – 2021, γνωστού ως EEA Grants. Το πρόγραμμα στοχεύει στην ενδυνάμωση και την ενίσχυση της βιωσιμότητας της κοινωνίας των πολιτών και στην ανάδειξη του ρόλου της στην προαγωγή των δημοκρατικών διαδικασιών, στην ενίσχυση της συμμετοχής των πολιτών στα κοινά και στην προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τη διαχείριση της επιχορήγησης του προγράμματος Active citizens fund για την Ελλάδα έχουν αναλάβει από κοινού το Ίδρυμα Μποδοσάκη και το SolidarityNow.
Περισσότερα για το #thema_isotitas
Επιμέλεια Αφιερώματος:
Μαριλένα Καλόπλαστου, Κάτια Πετροπούλου
Υπεύθυνοι Έργου (Gazzetta/Liquid Media):
Ηλίας Αναστασιάδης, Κατερίνα Καλού
Διεύθυνση Gazzetta:
Δημήτρης Κωνσταντινίδης
Επιστημονικά Υπεύθυνη Έργου:
Αγγελική Σεραφείμ
Συντονισμός Έργου (ΕλΕΔΑ):
Ιάσονας Γουσέτης
Built with Shorthand